سوم اسفند ماه : انگلیسی ها، رضاخان و کودتای سیاه

اسناد، مدارک و خاطرات به جا مانده از فعالان سیاسی آن دوران، تقریباً شکی در نقش انگلیسی ها در وقوع کودتای سوم اسفند باقی نمی گذارد. نگاهی به وقایع تاریخی و رویدادهای سیاسی و اجتماعی آن عصر، نشان می دهد که چرا و چگونه انگلیسی ها تصمیم گرفتند تغییرات گسترده سیاسی و اجتماعی در ایران ایجاد کنند.

** اوضاع کشور در آستانه کودتا
وضعیت سیاسی ایران در پایان سال 1920م(1299ش) بسیار پیچیده و بحرانی بود. افزون بر حضور بیگانگان در شمال، جنوب و غرب کشور، آتش درگیری های متعدد، به علل سیاسی و اقتصادی، در اقصی نقاط کشور شعله‌ور بود. در عرصه سیاسی میان دموکرات ها، که رویکردی تند و تجدیدنظرطلبانه داشتند و اعتدالیون که در پی تغییر تدریجی با توجه به سنت ها بودند، کشمکشی دائمی و بی نتیجه ادامه داشت. وقوع انقلاب 1917م در روسیه و روی کار آمدن کمونیست ها، تا حدودی موازنه قدرت در ایران را تحت تأثیر قرار داد.

«یرواند آبراهامیان» در کتاب «ایران، بین دو انقلاب» می نویسد:«زمانی که امپراتوری تزاری سرنگون شد و نیروهای آن در آذربایجان از هم پاشید، سازمان های سیاسی دوباره در ایران سربرآوردند. بنا به گفته وزیر مختار انگلیس، دموکرات ها دوباره در تهران جان گرفتند. اولین قدم انقلاب این بود که به فرقه افراطی دموکرات در تهران اجازه داد تا بیشتر، قدرت پیشین خود را بازیابد.»فروپاشی روسیه تزاری، به گسترش برخی جنبش ها، مانند نهضت جنگل در گیلان نیز کمک شایانی کرد. آن ها پس از سال ها مبارزه با روس ها و عواملشان می توانستند، برای مدتی، اهداف خود را در منطقه و حتی سراسر کشور پیگیری کنند.

با این حال، وقوع انقلاب در روسیه همان قدر که بر تعاملات سیاسی میان احزاب و گروه های ایرانی تأثیرگذار بود، باعث جلب توجه انگلیسی ها و تلاش مضاعف آن ها برای کسب منافع بیشتر در ایران، هم شد. برخی مورخان، عدم موفقیت انگلیسی ها را در به دست آوردن امتیاز قرارداد 1919، عامل اصلی رویکرد جدید آن ها در قِبال ایران می دانند. به گفته آبراهامیان: «مطابق این پیمان، انگلیس متعهد شده بود که وامی به مبلغ 2 میلیون پوند در اختیار ایران بگذارد و در ایجاد راه آهن، تجدید نظر در تعرفه ها و گردآوری غرامت جنگی از اشخاص ثالث به ایران کمک کند. در مقابل، ایران نیز واگذاری امتیاز انحصاری تأمین سلاح، آموزش نظامیان و مشاوران اداری را به انگلیس وعده داده بود.»با این حال، این موارد تمام مفاد قرارداد را تشکیل نمی داد.

انگلیس خواستار کسب امتیازات نامحدودی بود که عملا ایران را به مستعمره این کشور تبدیل می کرد. ظاهراً متن این قرارداد آن قدر با منافع ملی در تضاد بود که حتی انگلوفیل ترین سیاستمداران ایران هم حاضر به تأیید آن نشدند.

وقتی محتوای قرارداد در سطح بین المللی منتشر شد و به ورسای، محل برگزاری کنفرانس صلح رسید، خبرنگاری آمریکایی نوشت:«هنگامی که مفاد قرارداد برای همگان آشکار شد، دریافتند که قیّمی غیررسمی برای ایران پیدا شده و در واقع وسعت امپراتوری انگلیس فزونی یافته است.» انگلیسی ها فقط نگران عدم پذیرش قرارداد از سوی مجلس شورای ملی نبودند. خطر بلشویک ها، که به تازگی قدرت را در روسیه تصاحب کرده بودند و شعار هایی مبتنی بر برابری، آزادی و دفاع از طبقه کارگر را در مناطق شمالی ایران، به خصوص آذربایجان و گیلان، منتشر می کردند، سبب وحشت انگلیسی ها از به خطر افتادن منافعشان در ایران شده بود.

** رضاخان، فرمانده قزاق ها می شود
«حسین مکی»، در کتاب «تاریخ 20 ساله ایران» معتقد است چهار نفر برای انجام کودتا در نظر گرفته شده بودند: «سردار اسعد بختیاری»، «سالار جنگ»، «نصرت الدوله» و «سیدضیاءالدین طباطبایی یزدی». نیروی نظامی انجام این کودتا توسط انگلیسی ها تأمین شد. قزاق ها که پس از فروپاشی امپراتوری روسیه تزاری، عملا فرماندهی منظمی نداشتند و در بلاتکلیفی و بحران مالی به سر می بردند، با حمایت مالی انگلیسی ها دوباره انتظام پیدا کردند. با این حال، فرماندهی قشون قزاق هنوز برعهده یک سرهنگ روس به نام «استاروسلسکی» بود. «آیرون ساید» در خاطراتش، نحوه دور زدن «استاروسلسکی» و این که چگونه «احمدشاه» در نتیجه فعالیت جاسوسان انگلیسی به «استاروسلسکی» بدبین شده و او را از کار برکنار کرده بود، شرح داده است.

«آیرون ساید» تأکید می کند که او طرح و برنامه کودتا را برای «رضاخان» شرح داده و به او گفته است که «اقدام قهرآمیزی برای سرنگون کردن شاه صورت ندهد و به دیگران هم اجازه و امکان چنان اقدامی را ندهد ...» «آیرون ساید» می افزاید:«[رضاخان] به من قول داد که به خواسته های من عمل کند.» با این شیوه، گام نخست برای محروم کردن «احمدشاه» از حمایت قشون قزاق برداشته شد. مجلس که ظاهراً اطلاعی از طرح «آیرون ساید» نداشت، «سردار همایون» را به عنوان رئیس قشون قزاق تعیین کرد، اما او شانس چندانی برای موفقیت در اداره قشون نداشت. «سردار همایون» نظامی نبود و همین مسئله باعث نارضایتی قزاق ها می شد. «سرهنگ اسمایس»، افسر انگلیسی، که پس از حمایت مالی انگلیس از قزاق ها به قشون آن ها پیوسته بود، زمینه را برای مرخصی طولانی «سردار همایون» فراهم کرد و در غیاب او، رضاخان که مورد حمایت کامل انگلیسی ها بود، به فرماندهی رسید. «آیرون ساید» در خاطراتش می نویسد:«با رضاخان گفت وگویی داشتم – 12 فوریه 1921 (23 بهمن 1299)- و او را به فرماندهی مطلق قزاق های ایران گماردم ... در حضور اسمایس گفت و شنودی طولانی با رضا داشتم.» با فرماندهی «رضاخان» بر قشون قزاق، مشکل نیروهای نظامی کودتا تا حدود زیادی رفع شد.

** کمیته زرگنده، مقر رهبران سیاسی کودتا
همزمان با تجهیز «رضاخان»، رهبر سیاسی کودتا نیز تعیین شد. ظاهراً، انگلیسی ها، در میان 4 نفری که «حسین مکی» از آن ها به عنوان نامزدهای اجرای بخش سیاسی کودتا نام می برد، «سیدضیاءالدین طباطبایی» را برگزیدند. از قراین این گونه بر می آید که تا پیش از رسیدن قوای قزاق به تهران، میان «رضاخان» و «سیدضیاء» مذاکره‌ای درباره کودتا انجام نگرفته بود.

«یرواند آبراهامیان» در کتابش می نویسد:«رضاخان هنگامی که به تهران رسید با افسران ژاندارمری و روزنامه نگار جوانی به نام سیدضیاء طباطبایی، به صورت پنهانی ملاقات می کند. سید ضیاء ... مورد اعتماد مأمورین نظامی انگلیس بود، چون روزنامه «رعد» او در زمان جنگ از انگلیس پشتیبانی کرده بود.» «آبراهامیان» در کتابش، در عین حال توضیحی درباره «کمیته زرگنده» ارائه نمی کند؛ کمیته ای موسوم به «آهن و فولاد»، مرکب از «سیدضیاءالدین طباطبایی»، «محمودخان مدیرالملک(محمود جم)»، «مسعودخان سرهنگ (مسعود کیهان)»، «منوچهرخان طبیب»، «میرزا کریم خان گیلانی (میرزاکریم رشتی)» و «یحیی دولت آبادی» (رئیس فرقه ازلی در ایران). «دولت آبادی» در خاطراتش، «حیات یحیی»، می نویسد: «کمیته زرگنده مرکز سیاست انگلیس است در تهران، در قسمتی که باید به دست ایرانیان انجام بگیرد.» «حسین فردوست» هم در خاطراتش بر این باور است که «میرزا کریم خان رشتی» به رضاخان نزدیک شده بود و به نوعی تعلیمات سیاسی به وی را برعهده داشت. با هماهنگی «کمیته زرگنده» و حمایت سفارت انگلیس، پول لازم در اختیار «سیدضیاء» قرار گرفت و او این پول را میان سربازان قزاق همراه «رضاخان» تقسیم کرد.

** اجرا کردن بقیه نقشه چندان مشکل نبود. «حسن اعظام قدسی»(اعظام الوزاره) در خاطرات خود، ماجرای هیئتی را که با «رضاخان»، پیش از تصرف تهران، دیدار کرد، آورده است و می نویسد:«این هیئت عبارت بود از ادیب السلطنه نماینده رئیس الوزرا، معین الملک، نماینده دربار و کلنل هایک نماینده وزیرمختار سفارت انگلیس و نماینده آیرون ساید. بنا به دستور سران کودتا هیئت را به کلبه ای مخروبه در مهرآباد بردند و خود به مشورت پرداختند و سپس رضاخان به عنوان فرمانده قزاق به کلبه رفته، خود را معرفی کرد و متن نطقی را که ابوالقاسم کاکاوند برایش نوشته بود، خواند و سپس رهبر سیاسی کودتا، سیدضیاء وارد می شود و شیپور حمله و حرکت به سوی تهران نواخته می گردد و به همین سادگی! تهران فتح می شود!» روایت «اعظام الوزاره» نشان می دهد که رضاخان، اصولاً تا پیش از ورود به ماجرای کودتا، برای بسیاری از رجال پایتخت شناخته شده نبود.

به هر حال، قزاق ها روز سوم اسفند وارد تهران شدند و تا ظهر روز چهارم اسفندماه کنترل تمام نقاط پایتخت را در اختیار گرفتند. «احمدشاه» ناچار شد به «سرهنگ رضاخان»، لقب «سردار سپه» اعطا کند و به تعدادی از افسران انگلیسی حاضر در قشون وی، نشان درجه یک همایون بدهد. به این ترتیب، روند تصاحب سلطنت توسط «رضاخان» آغاز شد؛ روندی آهسته، ولی بی وقفه، که سرانجام به دیکتاتوری رضاخان میرپنج منتهی شد.

*منبع: روزنامه خراسان، 1395.12.3